Romańskie rzeźby we Francji

W poprzednich opowiadaniach omówiłem najstarsze przedstawienia Maryi siedzącej na tronie z Jezusem na Jej kolanach, w postaci fresków, mozaik, ikon, malowideł w księgach i płaskorzeźb występujących we wszystkich patriarchatach starożytnego kościoła, tzn. w kościele rzymskim, greckim, koptyjskim, etiopskim i ormiańskim. Były to formy płaskie, pozbawione trzeciego wymiaru. W drugim przedstawiłem kilka przykładów rzeźb, które pojawiły się w Rzymie w VIII w., a następnie we Francji i potem w całej Europie. Rzeźby te zwano Thronus Dei  (Tron Boga) lub Sedes Sapientiae (Stolica Mądrości).   Prof. Dobrzeniecki podkreśla: „Tytuł Maryi Sedes Sapientiae jest odmianą znacznie starszego tytułu Thronus Dei”. Przykłady z literatury chrześcijańskiej ze wszystkich patriarchatów chrześcijańskich z V-XIII w. przytoczyłem w drugim opowiadaniu. Oba określenia mają to samo znaczenie – wyrażają boskie macierzyństwo Maryi. Pierwszy tytuł związany jest z trzema tekstami biblijnymi, drugi został spopularyzowany wraz rosnącą popularnością Litanii Loretańskiej.

Na podstawie analizy pism średniowiecznych autorów, Laurentin i Oursel zestawili 39 określeń Maryi, jako Tronu (Trone) oraz 28 jako Sedes (Siege). Np. Trone de la Divinite, T. de Dieu, T. glorieux de notre Createur, T. spiritual, T. virginal, T. enflamme, T. incombustible, T. nuptial, T. admirale, T. de feu, T. de grace, T. de justice (Bernardyn z Sieny), T. de l’Esprit Saint (Denys le Chartreux) i in. Np. Siege spirituals, S. au-dessus des cherubins,  S. de David, S. du Grand Roi, S. du  Seigneur, S. de la Misericorde, S. du Christ i in. 

Śledziłem i szukałem romańskich przestawień (XII i XIII w.) Maryi na tronie z Dzieciątkiem na Jej kolanach na drogach św. Jakuba. We Francji i Hiszpanii są ich setki. W ubogich kościółkach romańskich o pustych już ścianach, w bogatych katedrach, ale najwięcej jest ich w muzeach.

W obecnym opowiadaniu chcę przedstawić pewną grupę figur z XII i XIII w. skupionych głównie w rejonie Francji – Owernii. Wywodzą się z Clermond-Ferrand i stąd się rozprzestrzeniły na całą Europę. W muzeum w tym mieście (Musee d’ Art. Roger Quilliot) znajdują się dwie piękne rzeźby omawianego typu – z Vernol i z Usso. Podobne dotarły do Polski, Szwecji, Austrii, Niemiec i innych krajów europejskich.

Fakt ten jest jednym z dowodów tezy wygłoszonej przez znanego niemieckiego poetę romantycznego – Johanna Wolfganga Goethego, który stwierdził, że kultura europejska wyrosła na drogach pielgrzymkowych. Na tych drogach szukałem najstarszych wyobrażeń Maryi. Pierwsza grupę opisałem w opowiadaniach poprzednich. Kolejną przedstawiam obecnie.

Dla wygody nazwałem je typem owerniackim, gdyż wywodzą się z Owernii starego historycznego rejonu Francji. Na nich Maryja prawą ręką dotyka Chrystusa w pasie zaś lewą zabezpiecza Jego kolano. Ten układ postaci będzie w okresie XII-XIII w. najczęściej spotykanym na terenie Francji. W poszczególnych rzeźbach zmienia się nieco twarz Maryi i Jej szaty. Raz będzie dostojną królową o pięknej twarzy innym razem rzeźba przedstawia zmęczoną twarz chłopki ubranej w prosty ubiór. Rzeźby są drewniane i polichromowane lub pokryte srebrną blachą. Głowę Maryi okrywa maforion lub prosta korona. Niektóre z rzeźb, we wnękach z tyłu postaci kryły relikwie.      

Przez Francję przechodzą cztery główne drogi jakubowe: Via Turonensis (przez Paryż i Tours), Via Limovicensis (przez Vezeley i Limoges), Via Podiensis (przez Le Puy-en-Velay) oraz Via Tolosana (przez Arles, Tuluzę).

Via Podensis rozpoczyna się w Le Puy-en-Velay. Po raz pierwszy pielgrzymował nią do Santiago de Compostela w 950 r. biskup Godescalc w otoczeniu dworu i zbrojnych. Kilkanaście lat później na wysokiej skale wznoszącej się nad miastem wybudowano kościół św. Michała Archanioła. Sanktuarium maryjne w Le Puy w swoich początkach nawiązuje do uzdrowienia przez Maryję kobiety w 430 r. Po tym wydarzeniu na wzgórzu Anis zbudowano pierwszą kaplicę. Rozbudowano ją w XI w. w stylu romańskim z wyraźnymi elementami architektury karolińskiej. Musiała tu istnieć jakaś figura Maryi. Źródła wspominają, że św. Ludwik (1214-1270) po powrocie z krucjaty ofiarował do sanktuarium cierń z korony Chrystusa oraz figurę Maryi, która zastąpiła starszy posąg. Ta figura wraz z ośmioma innymi została publicznie spalona na miejskim placu w czasie rewolucji francuskiej.

Na pieczęci parafii z 1209 r. widnieje Maryja z rękami umieszczonymi w oddaleniu od Jezusa, co sugerują szeroko rozchylone poły okrycia. Obecna figura Madonny umieszczona w ołtarzu głównym bazyliki pochodzi z XVII w. i jest przeniesiona z kaplicy Saint-Maurice du Refuge. Została ukoronowana koronami papieskimi w 1856 r. To miejsce kultu maryjnego miało wpływ na miejscowości na Drodze Jakubowej np. w francuskim Figeac i za Pirenejami w hiszpańskiej Estella, gdzie powstały nawet kościoły pod wezwaniem Notre Dame du Puy.

W Figeac znajduje się kościół pw. Notre Dame du Puy, którego budowę rozpoczęto w XII w. Z pewnością była tu replika figury Matki Bożej z Le Puy, lecz ze względu na burzliwe losy kościoła w XVI i XVII w., nie doczekała obecnych czasów. 

Estella – Real Basilica de Nostra Signora de Puy zbudowano po tym jak na wzgórzach za miastem, w 1085 r. – czyli jeszcze przed założeniem miasta, znaleziono tu figurę Maryi będącą kopią figury z Le Puy. Najpierw była tu pustelnia zbudowana na polecenie Sancho Ramireza (1045-1094) króla Aragonii i Nawarry, potem świątynia barokowa, a obecnie bazylika w formie gwiazdy zbudowana w latach 1929-1951. Obecna rzeźba pochodzi z XIII-XIV w.

Za Le Puy droga Via Podiensis wchodzi w wąską dolinę rzeki Allier o wysokich stromych brzegach.  

Monistrol d’Alier – w romańskim kościele św. Piotra znajduje się polichromowana figura Notre Dame d’ Estours z XII w. Maryja siedzi na ozdobnym tronie, ubrana jest w czerwoną suknię i błękitny omoforion ze złotymi pasami. Dzieciątko siedzi frontalnie, w lewej ręce ma księgę, a prawą błogosławi. Maryja prawą ręką podtrzymuje go w pasie, zaś lewą dotyka jego kolana (typ owerniacki).

Saugues – w romańskiej kolegiacie św. Medarda czczona jest pochodząca z XII w. figura, identyczna pod względem układu postaci, szaty i barwienia jak figura z Monistrol.

Obie rzeźby wywodzą się z kultu Matki Bożej z Tours (stąd nazwa Notre Dame d’ Estours) w pobliżu wąwozów Seuge. Bogarodzica ukazała się tam na początku XII w. dzieciom pilnującym stad. Poprosiła o wzniesienie kościoła. Pielgrzymki do położonego na odludziu kościoła gromadzą obecnie po kilka tysięcy wiernych. W legendach o posągu maryjnym z Tours wymieniane są również obie miejscowości, Monistrol i Saugues, jako czasowe miejsca jej pobytu.

Kościół zw. Perse pw. św. Hilariona w Espalion wspomniany jest w dokumencie z 1060 r., to perła kościołów romańskich. Zbudowany jest z białego i różowego kamienia. Na jego fasadzie umieszczono dwie rzeźby Thronus Dei z piaskowca. Jedna przedstawia Chrystusa na kolanach Matki przyjmującego hołd magów oraz druga, Tronującą Madonnę z Chrystusem, obie typu owerniackiego.

Przez Cahors i Moissac dochodzimy do Pirenejów. Mijamy Lourdes położone na południe od Via Podiensis. Właściciele zamku w Lourdes byli zobowiązani do płacenia należności hołdowniczej dla katedry w Le Puy. W 1062 r. Bernard I, pan na tych ziemiach, uznał Matkę Bożą za Panią i Władczynią Lourdes i całego regionu Bigorre. Co roku wieziono przez kilkaset km skibę ziemi z łąki pod zamkiem i naręcza kwiatów, jako wyraz hołdu lennego. Ostatni raz zawieziono je w 1829 r.

Po przekroczeniu Pirenejów przez jedną z dwóch przełęczy – Col Somport (1640 m) lub niższą przez Roncesvalles wchodzimy do Hiszpanii i świata innych figur Thronus Dei.

Jerzy

Le Puy, replika z X wieku

Vernois, XII wiek

Saugues, XII wiek

Monistrol-d’Allier XII wiek