Salus Populi Romani
Rzym – miasto św. Piotra i jego następców ubogacają cztery bazyliki większe – patriarchalne. Są to kościoły – św. Piotra na Watykanie, św. Jana na Lateranie, św. Pawła Za Murami i Santa Maria Maggiore na Eskwilinie. Bazylika poświęcona Matce Bożej jest pierwszym kościołem maryjnym w Rzymie, dlatego jego pierwotna nazwa nie wymagała żadnych dookreśleń i brzmiała po prostu Santa Maria. Powstanie świątyni opiewa legenda związana z papieżem Liberiuszem (352-366). W czasach pontyfikatu tego papieża żył w Rzymie bogaty patrycjusz imieniem Jan. Pragnął gorąco, by Bóg obdarzył jego małżeństwo potomkiem. Pewnego razu w sennym widzeniu Matka Boża obiecała spełnienie jego pragnienia, jeśli wybuduje jej kościół. Na pytanie gdzie ma być postawiona budowla odpowiedziała, że da znak. Podobne widzenie z prośbą o postawienie poświęconej Jej świątyni miał papież Liberiusz. Zapowiedzianym znakiem był śnieg, który pokrył wzgórze Eskwilinu w nocy z 4 na 5 sierpnia. Niezwykłość zdarzenia uznali papież i patrycjusz Jan. Udali się na miejsce w towarzystwie licznych mieszkańców miasta i na śniegu wytyczyli fundamenty świątyni. Powstała tu pierwsza w Rzymie bazylika maryjna zwana Basilica Liberiana lub Santa Maria. Podkreślić należy, że była to pierwsza bazylika budowana przez papieża, gdyż fundatorami poprzednich byli panujący. Na miejscu pierwszej świątyni w 432 r. na polecenie papieża Sykstusa III (432-440) w 432 r. rozpoczęto budowę nowej okazałej budowli. Zdobiące ją mozaiki (V w.) przetrwały do dnia dzisiejszego. W późniejszych wiekach, gdy w mieście budowano następne kościoły maryjne pojawiły się kolejne nazwy bazyliki na Eskwilinie – Santa Maria della Nives (Matki Bożej Śnieżnej), Santa Maria ad Presepe (Matki Bożej przy Żłóbku – w bazylice umieszczono relikwie Żłóbka z Betlejem) a wreszcie Santa Maria Maggiore (Matki Bożej Większej) co podkreśla pierwotne, starożytne pochodzenie kościoła wyróżniające go wśród innych kościołów maryjnych w Wiecznym Mieście.
Nie wiadomo kiedy w kościele Santa Maria pojawił się obraz nazwany w XIX w. Salus Populi Romani (Zbawienie Ludu Rzymskiego). Tytuł ten nawiązuje do rzymskiej bogini Salus opiekującej się chorymi, dającej zdrowie i ocalenie od śmierci. Legenda rzymska mówi, że pod koniec pontyfikatu papieża Pelagiusza II (579-590) Tyber wystąpił z brzegów i zalał znaczną część miasta. Po ustąpieniu wody, masy ryb gniły na ulicach powodując straszny zaduch i choroby wśród ludności. Wybuchła zaraza i ginęły setki mieszkańców. Z powodu zarazy zmarł papież i wierni szukając ratunku i silnego bogobojnego przywódcy zmusili Grzegorza I Wielkiego (590-604) do przyjęcia godności biskupa Rzymu. Grzegorz ogłosił wielką modlitewną mobilizację ludu i poprowadził ulicami miasta procesję błagalną. Na czele niesiono obraz Maryi z najstarszego kościoła Bogarodzicy. Kiedy procesja wkroczyła na most na Tybrze (zwany teraz Mostem Anioła) rozległy się śpiewy chórów anielskich i po raz pierwszy usłyszano hymn Regina coeli, laetare. Zaraza ustąpiła i miasto ocalało.
Obraz wykonany jest na drewnie cyprysowym o wymiarach 117 x 79 cm. Przedstawia Matkę Bożą we władczej postaci, z Dzieciątkiem siedzącym na Jej lewym ramieniu. Oczy Maryi skierowane są na widza zaś Jezus patrzy na swą Matkę oczekując Jej pośrednictwa z ludźmi. Maryja prawą ręką podtrzymuje obciążoną Dzieciątkiem rękę lewą. Ten naturalny gest podtrzymywania obciążonej dłoni ściśle wiąże się z ideami sztuki antycznej podkreślającej naturalizm postaci i nie występuje w późniejszej kanonicznej ikonografii sakralnej. Znana jest jeszcze tylko jedna ikona z kręgu o silnym akcencie naturalnego gestu. Przedstawia Matkę Bożą przytulającą Syna gwałtownym gestem prawej ręki. Datowana jest na VI w., a pochodzi z klasztoru św. Katarzyny na Synaju (obecnie Muzeum Sztuki Zachodniej i orientalnej w Kijowie). Przez porównanie tych dwóch ikon powstanie Salus Populi Romani można również umieścić w VI w. W rzymskiej ikonie występują inne antyczne elementy. Na kciuku lewej ręki Maryja ma zawieszoną chusteczkę. Ckliwe tłumaczenia barokowych kaznodziejów mówią, że w celu ocierania łez grzeszników. Jednak chusteczka ta ma ważniejsze znaczenie, czytelne dla wiernego z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Zwana mappa lub mappula w czasie uroczystości państwowych zdobiła dłoń cesarza rzymskiego, a następnie jego dostojników. Np. rzucając jąna arenę cesarz otwierał igrzyska. Na środkowym palcu prawej ręki Maryi umieszczono pierścień senatora rzymskiego. Naturalistyczne elementy ujęcia postaci, mappa, pierścień wspierają tezę o wczesnochrześcijańskim pochodzeniu obrazu. W sposób czytelny dla widza pamiętającego czasy cesarzy rzymskich podkreślają wielką dostojność Maryi jako Matki Boga – Theotokos. Dwa palce prawej ręki są wyprostowane, co mówi o podwójnej – boskiej i ludzkiej naturze Chrystusa. Maryja przypomina ustalenia soboru efeskiego (431 r.). Chrystus wpatrzony w Matkę potwierdza Jej wstawienniczą rolę w dziele zbawienia. Prawą wyciągniętą dłonią błogosławi, w lewej dzierży Księgę Pisma.
Największą świętością Rzymu – jego palladium, jest ikona Chrystusa Acheiropoietos przechowywana w kaplicy Sancta Sanctorum pośród setek najcenniejszych relikwii Kościoła. Związana z nią jest od wczesnego średniowiecza do 1566 r. stara tradycja organizowania nocnych procesji po ulicach Rzymu. Wieczorem 14 sierpnia wyjmowano ikonę Chrystusa z ram, obmywano jej nogi i niesiono przez wszystkie dzielnice miasta. Do drodze przyłączali się przedstawiciele poszczególnych parafii ze swymi obrazami maryjnymi. Rano 15 sierpnia w dzień Wniebowzięcia NMP wszyscy docierali do bazyliki Santa Maria Maggiore, gdzie ustawiano dwa trony, wynoszono ikonę Salus Populi Romani – ikony witały się i umieszczano je na tronach. Zbawiciel przybył, by swoją Matkę zabrać do chwały Nieba. Przed ikonami odprawiano liturgię, po czym wierni mogli oddać hołd Chrystusowi i Matce Bożej. Był również zwyczaj, by z ikoną organizować błagalne procesje w przypadkach zagrożenia miasta chorobami lub napadem nieprzyjacielskich wojsk .
Jedna z kopii obrazu znajduje się w Velehradzie. Przed rzymską ikoną papież Hadrian II (867-872) udzielił zgody świętym Cyrylowi i Metodemu na odprawianie liturgii w języku słowiańskim, dlatego kopię welehradzką nazywa się Matką Jedności Słowian.
Od czasu zdobycia Jerozolimy (638 r.) władcy muzułmańscy stale powiększali swoje terytoria kosztem krajów chrześcijańskich. Zdobyli kraje Afryki Północnej i Hiszpanię. Kolejno padły patriarchaty – Aleksandria (Północna Afryka), Antiochia (Azja Mniejsza), Konstantynopol (wschodnie cesarstwo rzymskie – 1453). Zhołdowano Bałkany i Siedmiogród. Imperium Osmańskie szykowało się do zajęcia całej Europy Śródziemnomorskiej. W 1570 r. Turcy zdobyli Cypr. Dla obrony chrześcijaństwa papież Pius V zorganizował Świętą Ligę, której wojska opierały się głównie na siłach morskich Hiszpanii i Wenecji. Równolegle do działań wojennych podjęto szeroką mobilizację modlitewną w oparciu o różaniec. W Rzymie błagalne modlitwy skupiły się wokół obrazu Salus Populi Romani, który obnoszono w uroczystych procesjach. Kiedy 7 października 1571 r. wojska Świętej Ligi odniosły zwycięstwo nad przeważającymi siłami tureckimi w morskiej bitwie pod Lepanto to przypisano je interwencji Matki Bożej Śnieżnej. Dzień 7 października w 1572 r. papież Pius V ustanowił świętem Matki Bożej Zwycięskiej, zaś rok później Grzegorz XIII zmienia nazwę święta na Matki Bożej Różańcowej. Temat wstawiennictwa Maryi w bitwie pod Lepanto wielokrotnie przedstawiano w sztuce włoskiej np. w dziełach Vasariego, Tintoretto, Veronese, Vincentino, w Polsce w obrazach Dolabelli.
Po zwycięstwie pod Lepanto jezuici zwłaszcza ich generał św. Franciszek Borgiasz za wstawiennictwem św. Karola Boromeusza zabiegali u papieża Piusa V o zezwolenie na kopiowanie obrazu uznawanego za szczególnie ważny dla miasta. Pod koniec XVI w. do Polski sprowadzono z Włoch kilka kopii za sprawą kilku biskupów, głównie Bernarda Maciejowskiego. Fundowane przez niego kopie znalazły się w Krakowie u dominikanów, w katedrze krakowskiej i katedrze łuckiej. Poza jezuitami do rozpowszechnienia kultu Matki Bożej Śnieżnej przyczynili się dominikanie i franciszkanie. Jezuici powieźli kopie Salus Populi Romani na 5 kontynentów. Stanowiły w tym czasie obronę przed zalewem islamu. Najwięcej zachowało się w Polsce i Etiopii. W Polsce autor znalazł ok. 450 kopii czczonych w kościołach, przy czym wiele z nich zostało uznanych za łaskami słynące lub cudowne. Do 2005 r. spośród 201 koronowanych obrazów maryjnych w Polsce aż 27 jest kopiami Matki Bożej Śnieżnej, a dalsze trzy są wizerunkami zbliżonymi do rzymskiej ikony. Tytuły nadane Maryi czczonej w tym obrazie to najczęściej MB Różańcowa i MB Pocieszenia. Do Etiopii kopię Salus Populi Romani na początku XVII w. przywieźli portugalscy misjonarze jezuiccy. Wszelkie elementy kultu związane z katolicyzmem ludność miejscowa usunęła po przemianach w latach 30-tych XVII w. ale pozostały ikony Salus Populi Romani. Zostały odmienione, nadano im cechy malarstwa miejscowe nawiązujące do malarstwa hinduskiego, malarstwa ikonowego z południowego Egiptu, cechy sztuki afrykańskiej. Wykonywane są na płótnie lub skórze, jako malarstwo tablicowe, oraz ilustracje w księgach liturgicznych. Występują w każdym kościele etiopskim w kilku co najmniej kopiach.
Wielki rozwój kultu Matki Bożej Śnieżnej w Polsce następuje po 1621 r. Od wiosny tego roku Turcy pod wodzą sułtana Osmana II gromadzili armie i prowadzili je w kierunku Rzeczypospolitej. Do starć doszło pod Chocimiem. We wrześniu w obozie polskim zmarł dowodzący polskimi oddziałami hetman wielki Jan Karol Chodkiewicz. Wojska tureckie trzykrotnie przewyższały liczebnością siły polsko-litewsko-kozackie. W całym kraju panował nastrój trwogi. Organizowano procesje błagalne. W Krakowie urządzano błagalne procesje z obrazem Matki Bożej Śnieżnej z kościoła dominikanów. Po zakończeniu wojny i zawarciu pokoju 9 października – dokładnie w 50 lat po zwycięstwie pod Lepanto zwycięstwo i ocalenie Polski przypisano Matce Bożej w jej obrazie u krakowskich dominikanów. Powstały liczne kopie Salus Populi Romani wykonywane w kraju. Obrazy Matki Bożej Śnieżnej zwłaszcza te, które były murem obronnym na Kresach bardzo uroczyście koronowano. Z okazji koronacji obrazu budowano ozdobne bramy powitalne, wojsko strzelało z armat, bito okazjonalne medale i medaliki, rozdawano obrazki. W uroczystościach brała udział ludność wyznania grecko-katolickiego i prawosławnego. Kanon obrazu Salus Populi Romani tym sposobem przeniesiono do krajów prawosławnych. Został zatoczony pełny krąg kulturowy – z ikony powstał obraz, a z niego ponownie ikona. Nawet dzisiaj w Soborze Archangielskim na moskiewskim Kremlu w ikonostasie, jako ikona namiestna, znajduje się ikona Matki Bożej bogata w symbolikę MB Śnieżnej (ręka podtrzymująca, dwa palce wysunięte, chusteczka).
W pierwszej połowie XVIII w. w Polsce zmniejsza się zainteresowanie obrazami tego typu. Po papieskiej koronacji obrazu Matki Bożej Częstochowskiej w 1717 r. episkopat polski zalecił szerzenie kultu tego wizerunku. Zmalało też zagrożenie z krajów islamskich.
Jerzy Kazimierczak
Bibliografia:
1. Belting Hans, Obraz i kult, historia obrazu przed epoką sztuki, Gdańsk 2010.
2. Wolf Gerhard, Salus Populi Romani, die Geschichte römischer Kultbilder im Mittelalter, Acta humaniora, Heidelberg 1990.
3. Kornecki Marian, Matka Boska Polska. Adaptacja i rozpowszechnienie typu ikonograficznego obrazu Matki Boskiej Śnieżnej od XVI do XVIII wieku, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. VI, cz. III, red. Chrzanowski Tadeusz, Lublin 1992.
4. Z dawna Polski tyś Królową, koronowane wizerunki Matki Bożej 1717-1999, przewodnik po sanktuariach maryjnych, wyd. Siostry Niepokalanki, Szymanów 1999 i suplement 2002.
5. Żukiewicz K. M., Cudowny obraz Matki Bożej Różańcowej w kościele krakowskich dominikanów, Kraków 1921.