Salus Populi Romani

Rzym – miasto św. Piotra i jego następców – ubogacają cztery bazyliki większe (patriarchalne, papieskie). Są to kościoły – św. Piotra na Watykanie, św. Jana na Lateranie, św. Pawła Za Murami i Santa Maria Maggiore na Eskwilinie. Bazylika poświęcona Matce Bożej jest pierwszym kościołem maryjnym w Rzymie, dlatego jego pierwotna nazwa brzmiała Santa Maria. Powstanie świątyni opiewa legenda związana z papieżem Liberiuszem (352-366). W czasach pontyfikatu tego papieża żył w Rzymie bogaty patrycjusz imieniem Jan. Pragnął gorąco, by Bóg obdarzył jego małżeństwo potomkiem. Pewnej nocy w sennym widzeniu Matka Boża obiecała spełnienie jego pragnienia, jeśli wybuduje jej kościół. Na pytanie, gdzie na być postawiona budowla odpowiedziała, że da znak. Podobne widzenie z prośbą o postawienie poświęconej Jej świątyni miał papież Liberiusz. Zapowiedzianym znakiem był śnieg, który pokrył wzgórze Eskwilinu w Rzymie w nocy z 4 na 5 sierpnia. Niezwykłość zdarzenia uznali papież i patrycjusz Jan. Udali się na miejsce w towarzystwie licznych mieszkańców miasta i na śniegu wytyczyli fundamenty świątyni. Powstała tu pierwsza bazylika maryjna w Rzymie zwana Basilica Liberiana lub Santa Maria. Podkreślić należy, że była to pierwsza bazylika budowana przy udziale papieża, gdyż fundatorami poprzednich byli panujący. Na miejscu pierwszej świątyni w 432 r. na polecenie papieża Sykstusa III (432-440) w 432 r. rozpoczęto budowę nowej okazałej budowli.

Część zdobiących ją mozaik (V w.) przetrwała do dnia dzisiejszego. W późniejszych wiekach, gdy w mieście budowano następne kościoły maryjne pojawiły się kolejne nazwy starego kościoła na Eskwilinie – Santa Maria della Nives (Matki Bożej Śnieżnej), Santa Maria ad Praesepe (Matki Bożej przy Żłóbku – w bazylice umieszczono relikwie Żłóbka z Betlejem), a wreszcie Santa Maria Maggiore (Matki Bożej Większej), która podkreśla pierwotne, starożytne pochodzenie kościoła wyróżniające go wśród innych kościołów maryjnych w Wiecznym Mieście. Pierwotną budowlę rozbudowano i ozdobiono w następnych wiekach. Dwie wspaniałe kaplice – Paolina i Borghese dobudował papież Paweł V (1605-1621).

Nie wiadomo kiedy w kościele Santa Maria pojawił się obraz nazwany w XIX w. Salus Populi Romani (Zbawienie Ludu Rzymskiego). Tytuł ten nawiązuje do rzymskiej bogini Salus opiekującej się chorymi, dającej zdrowie i ocalenie od śmierci. Legenda rzymska mówi, że pod koniec pontyfikatu papieża Pelagiusza II (579-590) Tyber wystąpił z brzegów i zalał znaczną część miasta. Po ustąpieniu wody, nieczystości i masy ryb gniły na ulicach, powodując straszny zaduch i choroby wśród ludności. Wybuchła zaraza i ginęły setki mieszkańców. Z powodu zarazy zmarł papież i wierni szukając ratunku i silnego bogobojnego przywódcy zmusili Grzegorza I Wielkiego (590-604) do przyjęcia godności biskupa Rzymu. Grzegorz ogłosił wielką modlitewną mobilizację ludu i poprowadził ulicami miasta procesję błagalną. Na czele niesiono obraz Maryi z najstarszego kościoła Bogarodzicy. Kiedy procesja wkroczyła na most na Tybrze (zwany teraz Mostem Anioła) obok Zamku Anioła rozległy się śpiewy chórów anielskich i po raz pierwszy usłyszano hymn Regina coeli, laetare. Zaraza ustąpiła i miasto ocalało.

Jedna z kopii obrazu znajduje się w Velehradzie. Przed rzymską ikoną Salus Populi Romani papież Hadrian II (867-872) udzielił zgody świętym Cyrylowi i Metodemu na odprawianie liturgii w języku słowiańskim, dlatego kopię welehradzką nazywa się Matką Jedności Słowian.

Obraz wykonany jest metodą enkaustyczną na drewnie cyprysowym o wymiarach 117×79 cm. Przedstawia Matkę Bożą we władczej postaci, z Dzieciątkiem siedzącym na Jej lewym ramieniu. Oczy Maryi skierowane są na widza, zaś Jezus patrzy na swą Matkę oczekując Jej pośrednictwa z ludźmi. Maryja prawą ręką podtrzymuje obciążoną Dzieciątkiem rękę lewą. Ten naturalny gest podtrzymywania obciążonej dłoni ściśle wiąże się z zasadami sztuki antycznej podkreślającej naturalizm postaci i nie występuje w późniejszej kanonicznej ikonografii sakralnej.

Znana jest jeszcze tylko jedna ikona o silnym akcencie naturalnego gestu. Przedstawia Matkę Bożą przytulającą Syna gwałtownym gestem prawej ręki. Datowana jest na VI w., a pochodzi z klasztoru św. Katarzyny na Synaju gdzie zgodnie z tradycją zaczęto wytwarzać ikony. W XIX w. jeden z biskupów prawosławnej cerkwi kijowskiej przywiózł ją na Ukrainę i obecnie znajduje się w Muzeum Sztuki Zachodniej i Orientalnej w Kijowie. Przez porównanie tych ikon powstanie Salus Populi Romani można również umieścić w VI w. W rzymskiej ikonie występują inne antyczne elementy. Na kciuku lewej ręki Maryja ma zawieszoną chusteczkę. Ckliwe tłumaczenia barokowych kaznodziejów mówią o tym, by ocierała łzy grzeszników. Jednak chusteczka ta ma ważniejsze znaczenie, czytelne dla wiernego z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Zwana mappa lub mappula w czasie uroczystości państwowych zdobiła dłoń cesarza rzymskiego, a następnie jego dostojników. Np. rzucając jąna arenę cesarz otwierał igrzyska. Na środkowym palcu prawej ręki Maryi umieszczono pierścień senatora rzymskiego. Naturalistyczne elementy ujęcia postaci, mappa, pierścień wspierają tezę o wczesnochrześcijańskim pochodzeniu obrazu. W sposób czytelny dla widza pamiętającego czasy cesarzy rzymskich podkreślają wielką dostojność Maryi, jako Matki Boga – Theotokos. Dwa palce prawej ręki są wyprostowane, co mówi o podwójnej – boskiej i ludzkiej naturze Chrystusa. W ten sposób Maryja przypomina ustalenia soboru efeskiego (431 r.). Chrystus wpatrzony w Matkę potwierdza Jej wstawienniczą rolę w dziele zbawienia. Prawą wyciągniętą dłonią błogosławi, w lewej dzierży Księgę Pisma.

Największą świętością Rzymu – jego palladium, jest ikona Chrystusa Acheiropoietos (Nieuczyniona ręką ludzką) przechowywana w kaplicy Sancta Sanctorum obok bazyliki św. Jana na Lateranie, pośród setek najcenniejszych relikwii Kościoła. Związana z nią jest stara tradycja, trwająca od wczesnego średniowiecza do 1566 r., organizowania nocnych procesji po ulicach Rzymu. Wieczorem 14 sierpnia wyjmowano ikonę Chrystusa z ram, obmywano jej nogi i niesiono przez wszystkie dzielnice miasta. Do drodze przyłączali się przedstawiciele poszczególnych parafii ze swymi obrazami maryjnymi. Rano 15 sierpnia w dzień Wniebowzięcia NMP wszyscy docierali do bazyliki Santa Maria Maggiore, gdzie ustawiano dwa trony, wynoszono ikonę Salus Populi Romani – ikony witały się i umieszczano je na tronach. Zbawiciel przybył, by swoją Matkę zabrać do chwały Nieba. Przed ikonami odprawiano liturgię, po czym wierni mogli oddać hołd Chrystusowi i Matce Bożej. Był również zwyczaj organizowania z ikoną błagalnych procesji, gdy miastu zagroziły epidemie lub napad nieprzyjacielskich wojsk.

Od czasu zdobycia Jerozolimy (638 r.) władcy muzułmańscy stale powiększali swoje terytoria kosztem krajów chrześcijańskich. Zdobyli kraje Afryki Północnej i Hiszpanię. Kolejno padły patriarchaty – Aleksandria (Północna Afryka) i Antiochia (Azja Mniejsza). Klęską wojsk i śmiercią króla Władysława Warneńczyka zakończyła się próba obrony Europy przez wojska polskie i węgierskie pod Warną w 1444 r. Konstantynopol, stolica wschodniego cesarstwo rzymskiego, padł w 1453 r. Turcy zhołdowali Bałkany i Siedmiogród. Imperium Osmańskie szykowało się do zajęcia całej Europy Śródziemnomorskiej. W 1570 r. Turcy zdobyli Cypr. Dla obrony chrześcijaństwa papież Pius V zorganizował Świętą Ligę, której wojska opierały się głównie na siłach morskich Hiszpanii i Wenecji. Równolegle do działań wojennych podjęto szeroką mobilizację modlitewną w oparciu o różaniec. W Rzymie błagalne modlitwy skupiły się wokół obrazu Salus Populi Romani, który obnoszono w uroczystych procesjach. Kiedy 7 października 1571 r. wojska Świętej Ligi odniosły zwycięstwo nad przeważającymi siłami tureckimi w morskiej bitwie pod Lepanto, to przypisano je interwencji Matki Bożej Śnieżnej. Dzień 7 października w 1572 r. papież Pius V ustanowił świętem Matki Bożej Zwycięskiej, zaś rok później Grzegorz XIII zmienił nazwę święta na Matki Bożej Różańcowej. Temat wstawiennictwa Maryi w bitwie pod Lepanto wielokrotnie przedstawiano w sztuce włoskiej np. w dziełach Vasariego, Tintoretto, Veronese, Vincentino, w Polsce w obrazach Dolabelli.

Jerzy

Bibliografia:

Belting Hans, Obraz i kult, historia obrazu przed epoką sztuki, Gdańsk 2010.

Wolf Gerhard, Salus Populi Romani, die Geschichte römischer Kultbilder im Mittelalter, Acta humaniora, Heidelberg 1990.

Kornecki Marian, Matka Boska Polska. Adaptacja i rozpowszechnienie typu ikonograficznego obrazu Matki Boskiej Śnieżnej od XVI do XVIII wieku, [w:] Dzieje Lubelszczyzny
t. VI, cz. III, red. Chrzanowski Tadeusz, Lublin 1992.