Madonna Tronująca – najstarsze przedstawienia
Przedstawienie Maryi siedzącej na tronie z Chrystusem na kolanach w sztuce wczesnochrześcijańskiej występuje na całym ówczesnym świecie wyznawców Chrystusa. Przedstawienia tego typu pochodzące z okresu od VI do X w. spotykamy w Rzymie, w klasztorze św. Katarzyny na Synaju, w koptyjskim klasztorze, w świątyni ormiańskiej. Na pewno podobne im istniały w Konstantynopolu, jednak zniszczone były w okresie walki z ikonami w cesarstwie wschodnim (ikonoklazm – 730-843 r.). Z pochodzących z Konstantynopola przedstawień zachowały się tylko niewielkie, łatwe do ukrycia płytki z kości słoniowej.
W katakumbach Komodelli (Rzym) znajduje się fresk wykonany na grobie Wdowy Turtury. Datowany jest na 530 r. Wykonany został z tanich barwników brunatnych i ochrowych. Rzym był już zniszczony przez Galów i Wandalów. Przedstawia Maryję na tronie z Chrystusem na kolanach umieszczonym centralnie. Prawa ręka Maryi dotyka prawego ramienia Syna zaś lewa Jego lewej nogi. Maryję otaczają miejscowi święci – Adaukt i Feliks. Św. Adaukt dłonią położoną na jej ramieniu udziela błogosławieństwa stojącej niżej wdowie Turturze. Dostojeństwo Maryi podkreśla cesarska mappa, zawieszona na kciuku Jej lewej ręki. Ta chusteczka noszona przez cesarza była jedną z odznak jego władzy np. rzucając ją na arenę otwierał igrzyska. Pomimo braku cesarza w Rzymie pamiętano o pewnych symbolach.
Podobne ujęcie postaci przedstawiono na enkaustycznej ikonie w klasztorze św. Katarzyny na Synaju. Zastosowano żywe barwy – ciemny błękit na sukni Maryi, purpurę i róż na szatach świętych. Na synajskiej ikonie obok tronu Maryi występują św. wojownicy kościoła wschodniego – Demetriusz i Teodor. Maryja nie trzyma mappy. Natomiast układ postaci Maryi i Jezusa jest identyczny jak na fresku rzymskim. Dodatkowo umieszczono tu dwie postacie aniołów i błogosławiącą dłoń Boga Ojca w snopie światła wypływającego z góry. Ikonę synajską datowano najwcześniej na 550 r.
Jak widać ujęcie tematu Chrystusa na kolanach Maryi istnieje w kościele wschodnim i zachodnim. Pojawia się jednak zapowiedź konkurencja pomiędzy dwoma „płucami” Kościoła – każde umieszcza „swoich” świętych w otoczeniu Chrystusa i Maryi.
Matka Boża tronująca przedstawiona jest również na wykonanej w 609 r. ikonie Santa Maria ad Martyres czczonej w Panteonie rzymskim oraz na pochodzącej z VIII w. ikonie z bazyliki Matki Bożej na Zatybrzu. Na tej ostatniej towarzyszą Jej dwaj archaniołowie.
Z V w. pochodzi fresk z klasztoru Bawit w Egipcie (obecnie Coptic Museum w Kairze) przedstawiający Maryję siedzącą na ozdobnym tronie wyścielonym purpurową poduszką (ta barwa zastrzeżona jest dla cesarza) z Jezusem na kolanach. Postać Dzieciątka jest umieszczona centralnie. Jego głowę otacza aureola z krzyżem. Taka krzyżowa aureola będzie na ikonach otaczała głowę Chrystusa do naszych czasów. Maryja obu rękami podtrzymuje kolana Syna. Chrystus prawą ręką błogosławi, w lewej trzyma rotulus. Tron otaczają apostołowie z księgami w rękach, jako nauczający słów Chrystusa. Po lewej św. Piotr i jego brat św. Andrzej, zaś po prawej św. Jan Ewangelista i jego brat św. Jakub Starszy. Wszystkie postacie są podpisane w języku greckim – obok głowy Maryi Jej monogram, tuż nad tronem umieszczono monogram Chrystusa (ICXC), nad głowami apostołów umieszczono ich imiona.
Na tkaninie koptyjskiej z VI w. (obecnie The Cleveland Museum of Art) przedstawiono Maryję na tronie z Dzieciątkiem umieszczonym centralnie na Jej kolanach. Bogato zdobiony tron otaczają archaniołowie. Maryja prawą dłonią dotyka ramienia Jezusa zaś lewą Jego stopy. Postacie Maryi
i Jezusa otaczają apostołowie przedstawieni w owalnych portretach. Nad tronem Maryi umieszczono równie bogaty tron Boga Ojca podtrzymywany przez anioły.
Bardzo ciekawe przedstawienie tronującej Madonny znajduje się w ormiańskim manuskrypcie z VI-VII w., przechowywanym w Erewaniu (muzeum Matenadaran). Matka Boża siedzi na tronie w otoczeniu lokalnych świętych. Na Jej kolanach znajduje się Chrystus otoczony błękitnym owalem – mandrolą, oznaczającą Jego boską chwałę. Maryja nie dotyka Chrystusa. Jej prawa ręka utrzymuje górną, a lewa dolną krawędź owalu.
Z 867 r., wykonana już po ustaniu walk ikono klastycznych, pochodzi mozaika w absydzie świątyni Aghia Sophia w Konstantynopolu przedstawiająca Maryję i Jezusa na bogatym tronie. Matka Boża dotyka prawego ramienia Syna i lewego kolana. Na lewym kciuku ma zawieszoną mappę (identyczny układ jak na rzymskim fresku na grobie wdowy Turturą).
Identyczne przedstawienie Maryi i Chrystusa umieszczono na płytce z kości słoniowej pochodzącej z końca panowania cesarza Justyniana (zm. 565). Płytka, będąca częścią dyptychu obecnie znajduje się w Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie.
Podobna płytka ze sceną adoracji magów z pierwszej połowy VI w. jest obecnie w Metropolitan Museum w Nowym Jorku.
Tak, więc, można znaleźć przykłady przedstawień Tronującej Madonny (z grec. Kyriotissy) zarówno wśród malarstwa ściennego – freski i mozaiki, jak i tablicowego – ikony, na tkaninach i w manuskryptach oraz w postaci płaskorzeźb z kości słoniowej. Wszystkie są formami płaskimi, dwuwymiarowymi, dopuszczonymi do kultu przez wszystkie patriarchaty starożytne. Tworzenie trójwymiarowego obrazu sakralnego do tej pory jest niedopuszczalne przez kościoły wschodnie.
Jerzy